نویسنده: ابراهیم اخوی




 

ویژگی‌های اخلاقی حماسه‌سازان

1. ایمان

ایمان، یکی از ویژگی‌های مهم و اصلی تحول‌آفرینی و حماسه‌سازی در جامعه دینی است. زمانی پیشرفت در جامعه اسلامی رخ می‌دهد که زیرساخت‌های ایمانی آن محکم باشد و سازندگان و مدیران آن جامعه از ایمان استوار برخوردار باشند. در سخنی از بزرگ‏ترین رهبر جامعه اسلامی، حضرت محمد صلی الله علیه و آله می‌خوانیم: «أنا محمّدٌ ، و أحمَدُ ، أنا رَسولُ الرَّحمَةِ ، أنا رسولُ المَلحَمَةِ،... بُعِثتُ بالجِهادِ و لَم اُبعَثْ بالزَّرّاعِ؛ من محمّد و احمد هستم. من پیامبر رحمت هستم. من پیامبر حماسه هستم. من ... با شعار جهاد برانگیخته شده‌ام، نه برای کشت و کار.» (محمدی ری‌شهری، 1377: ج 12: 37)
در نگاه قرآنی، زمانی که جامعه دچار رکود دینی می‌شود و نیازمند حماسه ایمانی است، افراد مکلف به تقویت باورها و خلق خصوصیات تازه‌ هستند. در آیه‌ای از قرآن، با بیانی تهدیدآمیز و جهت‌دهنده می‌خوانیم:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ. (مائدة :54)
ای کسانی که ایمان آورده‏اید، هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی خدا گروهی [دیگر] را می‏آورد که آنان را دوست می‏دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. [اینان‏] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران سرفرازند. در راه خدا جهاد می‏کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‏ترسند. این فضل خداست؛ آن را به هر که بخواهد می‏دهد، و خدا گشایشگر داناست.
خداوند در این آیه، در واقع ویژگی‌های مطلوب افرادی را برمی‌شمرد که می‌توانند روح ایمان جامعه را با حماسه‌ای فردی و جمعی ارتقا دهند؛ نخبگان و خواصی که با خداشناسی وارد میدان می‏شوند و در این مسیر با پایداری خویش، تحولی سترگ می‌آفرینند.

2. دوراندیشی و آینده‌نگری

نگاه به آینده و دوراندیشی، از ویژگی‏های لازم برای حماسه‏آفرینی است. نگاه به آینده، یعنی نگاه به روشنایی؛ نگاهی که در آن «امید»، «حرکت» و «تلاش» نهفته است. در فرهنگ دینی، آینده‏نگری، ویژگی‏ای مثبت است و پیشوایان دین، هماره افراد را به توجه به آینده و گنجاندن آن در برنامه‏های زندگی خود تشویق کرده‏اند. همچنین در ادبیات دینی، آینده‏نگری از نشانه‏های ایمان، خِرد و اراده شمرده شده و تأکید فراوانی بر آن گردیده است. در روان‏شناسی نیز، آینده‏نگری چونان نسیمِ حرکت‏بخشی است که افراد را به تکاپو وامی‏دارد و روح تلاش را در آنها زنده می‏کند. در اینجا برآنیم تا به بیان گوشه‏ای از آثار آینده‏نگری از نگاه دین و روان‏شناسی بپردازیم.

الف) آثار آینده‏نگری از نگاه دین

یک- درست‏اندیشی

یکی از نتایج سودمند توجه به آینده، درست‏اندیشی و تشخیص درست راه است. شخص آینده‏نگر، چون فراسوی امروز را به نظاره می‏نشیند، می‏تواند با ژرف‏نگری، از زوایای گوناگون یک پدیده، آگاهی یابد و درباره آن با دقّت بیشتری رفتار کند. امام صادق علیه السلام در این باره می‏فرماید: «عاقبت‏اندیشی و توجه نمودن به پایان کارها، به عقل، یاری می‏رساند و به تشخیص درست امور، کمک می‏کند.»

دو- آمادگی رویارویی با مشکلات

آینده‏نگری و توجه به آنچه در آینده، احتمال وقوع آن می‏رود، موجب خواهد شد انسان، خود را برای روبه‏رو شدن با دشواری‏های پیشِ رو آماده سازد. در مقابل، شخصی که هیچ‏گونه اهمیتی برای آینده قائل نیست یا بدون توجه به آن گام برمی‏دارد، هنگام پدید آمدن برخی مشکلات، قافیه را می‏بازد و دچار نابسامانی‏های فراوانی خواهد شد.
در یکی از سخنان امام علی علیه السلام که به عنوان نمونه‏ای از توجه به آینده ذکر شده می‏خوانیم: انسانی که در تمام شرایط زندگی، میانه‏روی را ترک نکند و با توجه به آینده، از امکانات موجود به صورت متعادل بهره‏مند گردد، خود را برای روزهای دشوار، آماده ساخته است.

سه- پیشروی به‏ سوی هدف

انسان‏های آینده‏نگر، همواره در بزرگ‏راه زندگی، به ‏سوی اهداف و برنامه‏هایی که پیشاپیش مشخص کرده‏اند، حرکت می‏کنند. چنین افرادی، چونان کوه استواری‏اند که هیچ توفانی را یارای جابه‏جا کردن آن نیست؛ برخلاف انسان‏هایی که فقط به امروز خود می‏نگرند و هیچ برنامه‏ای برای فردا ندارند و احتمال لغزش و دورماندن از مسیر اصلی، برای این گروه، احتمال بیهوده‏ای نیست. بارها دیده‏ایم که در آسمان، تنها چیزهای سبک و بی‏ارزش و بدون هدف‏اند که به وسیله کوچک‏ترین وزش، به هر جایی می‏روند و بر بام هر خانه‏ای، لحظه‏ای می‏نشینند و پس از چند لحظه، دوباره سرگردانی‏شان آغاز می‏شود.

چهار- آرامش خاطر

با توجه به آنچه در سخنان نورانی بزرگان و پیشوایان دینی آمده، یکی از آثار آینده‏نگری، «یافتن آرامش خاطر و بیگانه شدن با رنج و اندوه» است. انسان آینده‏نگر، به فرموده امام علی علیه السلام به دلیل توجه به نهایت کاری که به آن مبادرت ورزیده، از رنج و اندوه‏هایی که احتمال بروزشان بوده، پیش‏گیری می‏کند و در مسیر رسیدن به اهداف آینده، مانند مسافر آشنا به مسیر و جاده است، نه چون غریبه‏ای که ناآشنایی با خطرها و دشواری‏های احتمالی او را رنج دهد.

پنج- خداحافظی با پشیمانی

پشیمانی، نتیجه شتاب در انتخاب است. یک تصمیم نادرست و به دنبال آن یک گزینش، می‏تواند سبب ایجاد حالت تأسف و پشیمانی گردد، ولی این نگرانی برای شخصی که در تصمیم‏گیری خود، فرداها را در نظر می‏گیرد، وجود ندارد؛ زیرا ابتدا اندیشیده و سپس انتخاب و حرکت کرده است.
در این راستا، امام علی علیه السلام فرمودند: «کسی که با شتاب (و بدون توجه به آینده) تصمیمی گرفته و سوار بر مرکب عجله شده باشد، سرزنش و احساسِ رنجِ‏آور ندامت، بر او چیره خواهد شد.» چنین فردی، افسوس، حیف، ای کاش، آه و... مهمان لب‏های او خواهد شد و دچار پشیمانی شدیدی می‏گردد.

ب) آثار روان‏شناختی آینده‏نگری

یک- ایجاد انگیزه

یک مسابقه بزرگ و مهم دو و میدانی را تصوّر کنید. اگر دونده‏ای که از بقیّه پیش افتاده، به حریفانی که از او عقب افتاده‏اند، بنگرد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ آیا احتمال اینکه اندکی از انگیزه او کاسته شود، وجود ندارد؟ حال اگر این دونده موفق به مسیری که تا رسیدن به هدف و پایان خط باقی‏مانده، بیندیشد، چه اتفاقی می‏افتد؟ آیا این توجه به مسیر پیشِ رو، به او انگیزه بیشتری نخواهد داد؟
انسان‏ها نیز در مسیر زندگی، چنین حکایتی دارند. توجه به آینده و آنچه باید به آن برسند، انگیزه‏ای دوچندان در افراد پدید می‏آورد که نتیجه آن، پویایی و کوشایی بیشتر خواهد بود.

دو- هدفمندی

روان‏شناسی رفتارگرا، با بهره‏گیری از شیوه‏ای که در آن چندین مرحله طراحی می‏شود، برای رسیدن افراد به هدف مطلوب، برنامه‏ریزی می‏کند. پس از گذراندن هر مرحله، شخصْ تقویت می‏شود و به پیمودن مرحله و گام بعدی می‏پردازد. شخصی که در این مرحله قرار می‏گیرد، در کنار اینکه با پیمودن هر مرحله، به مرحله نهایی و هدف اصلی نزدیک می‏شود، خود این حرکت، سبب می‏شود او خویش را انسانی سودمند بداند و با گام برداشتن، خود را به‏ سوی اهدافش پیش بکشد. این موفقیت، خود، بزرگ‏ترین تقویت کننده برای او به شمار می‏آید. انسان‏های آینده‏نگر نیز با توجه به آینده و مسیرهای باقی‏مانده برای رسیدن به هدف اصلی، واجد روحیه‏ای جدید می‏شوند و زندگی را در تمام مراحل آن هدفمند می‏بینند.

سه- هویت‏یابی

تلاش و تکاپوی همیشگی انسان‏ها برای بهبود زندگی خویش، بیانگر حرکت درونی برای دسترسی به کمال است. بر اساس نظریه آبراهام مازلو، نیازهای روانی انسان که از نیاز به ایمنی آغاز می‏شود، در پایان به قلّه نیازها، یعنی نیاز به خودشکوفایی می‏انجامد. این مسئله نشان دهنده میل انسان‏ها برای رسیدن به عالی‏ترین مراتب بالندگی است. بر این اساس، آنها با توجه به اهدافی که برای آینده خود ترسیم می‏کنند، هویتی نو می‏یابند؛ هویّتی انسانی با هدفی متعالی به نام «شکوفاسازی استعدادهای درون» و این هویت نو، آنها را از چنگالِ اهریمنِ پوچ‏پنداری و بیهودگی نجات خواهد داد.

چهار- استفاده از فرصت‏ها

فردی که با توجه به آینده زندگی می‏کند، از آنجا که می‏داند اجزای زمان با هم ارتباط ناگسستنی دارد و آینده، چیزی نیست جز آنچه اکنون انجام می‏دهد، در استفاده از تمام فرصت‏ها برای دسترسی به اهداف آینده‏اش می‏کوشد؛ کوششی که نتیجه‏اش موفقیت و به دنبال آن، نشاط خواهد بود، به عبارت دیگر، یکی از آثار آینده‏نگری، تأکید بر «زندگی در حال» خواهد بود که اثر شگرفی در رشد و پیشرفت انسان‏ها دارد.

3. مثبت‏اندیشی

حماسه‌آفرینی، به مثبت‌اندیشی و واقع‌بینی نیازمند است. کسانی که نگاه سیاه یا صفر تا صدی به جریان‏ها و مسائل سیاسی و اقتصادی دارند، نمی‌توانند آینده‌ای روشن بیافرینند. در پیام نوروزی مقام معظم‌رهبری، این ویژگی تبلور یافته و به خوبی از آن، روشنایی مسیر طی شده شنیده می‌شود. ایشان در پیام‌شان چنین فرمودند:
«سال ۹۲ برابر چشم‌انداز امیدوارانه‌ای که به لطف پروردگار و همت مردم مسلمان برای ما ترسیم شده است، سال پیشرفت و تحرک و ورزیدگی ملت ایران خواهد بود؛ نه به این معنا که دشمنی دشمنان کاسته خواهد شد، بلکه به این معنا که آمادگی ملت ایران بیشتر و حضور او مؤثرتر و سازندگی آینده‌ این ملت به دست خودشان و با همتِ باکفایت خودشان ان‌شاءالله بهتر و امیدبخش‌تر خواهد شد.»
همچنین تأکید مقام معظم‌ رهبری، بر رویکرد استفاده از تهدیدها به عنوان فرصت است که خود شاخه‌ای از مثبت‌نگری و جهت‌دهی توانایی‌ها به سمت حل مشکل به جای تمرکز و سیاه‌نمایی خود مشکل به شمار می‏آید. در جملاتی از ایشان می‌خوانیم:
«آنچه که در طول سال ۹۱ از جنبه‌ مواجهه‌ ما با جهان استکبار آشکار و واضح بود، عبارت بود از سختگیری دشمنان بر ملت ایران و بر نظام جمهوری اسلامی. البته ظاهر قضیه، سختگیری دشمن بود، اما باطن قضیه، ورزیدگی ملت ایران و پیروزی او در میدان‌های مختلف بود. آنچه که دشمنان ما هدف گرفته بودند، صحنه‌ها و عرصه‌های مختلف بود؛ عمدتاً عرصه‌ اقتصاد و عرصه‌ سیاست بود. در عرصه اقتصاد گفتند و تصریح کردند که می‌خواهند ملت ایران را به ‌وسیله
فلج کنند، اما نتوانستند ملت ایران را فلج کنند و ما در میدان‌های مختلف، به توفیق الهی و به فضل پروردگار، به پیشرفت‌های زیادی دست پیدا کردیم. در زمینه اقتصاد البته بر مردم فشار وارد آمد، مشکلاتی ایجاد شد؛ به خصوص که اشکالاتی هم در داخل وجود داشت. برخی از کوتاهی‌ها و سهل‌انگاری‌ها انجام گرفت که به نقشه‌های دشمن کمک کرد؛ لیکن در مجموع، حرکت مجموعه نظام و مجموعه مردم، یک حرکت رو به جلو بوده است و ان‌شاءالله آثار و نتائج این ورزیدگی را در آینده خواهیم دید. در عرصه سیاست، از یک جهت همت آنها این بود که ملت ایران را منزوی کنند، از جهت دیگر ملت ایران را دچار دودلی و تردید کنند؛ همت آنها را کوتاه و ضعیف کنند. درست عکس این عمل شد؛ در واقع عکس این اتفاق افتاد. در زمینه‌ انزوای ملت ایران، نه فقط نتوانستند سیاست‌های بین‌المللی و منطقی ما را محدود کنند، بلکه حتّی نمونه‌هایی از قبیل
با حضور تعداد کثیری از سران و مسئولان کشورهای جهان در تهران تشکیل شد و عکس آنچه را که دشمنان ما می‌خواستند، رقم زد و نشان داد که جمهوری اسلامی نه فقط منزوی نیست، بلکه در دنیا با چشم تکریم و احترام به جمهوری اسلامی و به ایران اسلامی و به ملت عزیز ما نگریسته می‌شود.
در زمینه‌ مسائل داخلی، مردم عزیز ما در آنجایی که امکان و موقعیت ابراز احساسات وجود داشت، عمدتاً در آنچه را که لازمه‌ حماسه و شور بود، از خود نشان دادند؛ از سال‌های دیگر پرشورتر و متراکم‌تر در صحنه حاضر شدند. یک نمونه‌ دیگر هم در بحبوحه تحریم‌ها بود، که نمونه‏‌ای از وضعیت و روحیه‌ ملت ایران را نشان می‌داد نسبت به نظام اسلامی و به مسئولان خدمتکار و خدمتگزار خودشان. کارهای بزرگی هم بحمدالله در طول سال انجام گرفته است؛ تلاش‏های علمی، کارهای زیربنایی، تحرک فراوان مسئولین و مردم. زمینه‌ها برای حرکتِ رو به جلو و ان‌شاءالله جهش، فراهم شده است؛ هم در زمینه‌ اقتصاد، هم در زمینه سیاست، و هم در همه‌ زمینه‌های حیاتی دیگر».
منابع
بلس، ادوانس. روان‏شناسی تنبلی. 1374. ترجمه مهدی قراچه‏داغی. تهران: یاسمن.
حکیمی، محمدرضا و دیگران. 1376. الحیات. ترجمه احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
دشتی، محمد. 1379. نهج‏البلاغه امام علی علیه السلام . قم: مشهور.
دین‏پرور، سید جمال‌الدین. 1379. نهج‏البلاغه پارسی. تهران: بنیاد نهج البلاغه.
شرفی، محمدرضا. 1381. تفکّر برتر. تهران: سروش.
شولتز، دوان. 1384. نظریه‌های شخصیت. ترجمه یوسف کریمی و همکاران. تهران: نشر ارسباران.
محمدی ری شهری، محمد، 1377. میزان الحکمه. قم: درالحدیث.
ناتل بوم، جودی. 1375. روان‏شناسی شاد زیستن. ترجمه: ژیلا نینوایی. تهران: ندای فرهنگ.
www. irc.ir

/ج